Het Wiel van Bassa aan de Diefdijk is nu een ‘aardkundig monument’. De provincie Utrecht beschermt daarmee de bijzondere waarde van aardkundig erfgoed. Wielen of waaien herinneren overal in het rivierengebied aan dijkdoorbraken en vertellen het verhaal van het water. Het Wiel van Bassa is het grootste van Nederland.

Bovendien ontstond dit wiel niet aan een rivierdijk, maar in een dwarsdijk. De Diefdijk ligt er al sinds 1284 om Vijfheerenlanden te beschermen bij een overstroming in de Betuwe. Het Wiel van Bassa ontstond toen de Diefdijk in 1573 doorbrak bij een overstroming in Gelderland.

Grootste wiel van Nederland

Op deze plek kruist de dijk een oude stroomrug, op zichzelf al van aardkundige waarde. Met een oppervlakte van 13 hectare en een diepte van acht meter is dit het grootste doorbraakwiel in Nederland. Grond uit het gat vormt een vruchtbare waaier richting Schoonrewoerd. Aan het wiel staan de monumentale boerderij Kruithof en het Dordtse Huis, een voormalig waterschapsgebouw voor heemraden de Diefdijk schouwden.

kaart Wiel van Bassa
Kaart van het plangebied: het Wiel van Bassa (rood) in de oude stroomgordel (groen), rechts de bocht in de Diefdijk.

Watererfgoed langs de Diefdijk

Na de ramp werd de Diefdijk hersteld ten oosten van het Wiel van Bassa, waardoor de dijk een scherpe bocht maakt. Het wiel zelf staat in verbinding met de sloten in Vijfheerenlanden. Het Zuid-Hollands Landschap beheert het wiel en de omgeving als biotoop voor bijzondere natte natuur. De status van 'aardkundig monument' heeft geen juridische effecten.

De Diefdijk werd in 1815 onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en is sinds 2021 UNESCO Werelderfgoed. Nog altijd beschermt de Diefdijk Vijfheerenlanden tegen water uit de Betuwe. In 2017 versterkte Waterschap Rivierenland deze primaire waterkering. Begin juni vond nog de jaarlijkse testsluiting plaats van de coupure van snelweg A5 in de Diefdijk.

Het sluiten van de coupure A2 bij een eerdere oefening: een muur van beton op de snelweg.

Wielen als stapstenen voor natuur en erfgoed

Wielen of waaien komen overal in het rivierenland voor. Elke generatie maakte wel een dijkdoorbraak mee en herstelde de dijk. Dat verklaart waarom veel rivierdijken soms flink slingeren. De wielen vertellen het verhaal van het water. De plassen die achterblijven zijn vaak geheel afhankelijk van neerslag of kwelwater. Het maakt dat veel wielen van ecologische waarde zijn.

Wiel aan de Kerkdijk in de Ooijpolder.

Aardkundige waarden: rivieren, duinen en donken

In het rivierengebied wemelt het van de aardkundige waarden, die vooral herinneren aan de tijd voordat er rivierdijken waren. Tot ongeveer het jaar 1000 verlegden rivieren steeds hun loop in de stroomvlakte tussen Brabant en de Veluwe. Restanten ervan zijn herkenbaar in oude beddingen, bochten en stroomruggen. Van nationaal belang zijn bijvoorbeeld het landschap van de Linge en de Alm, in Ammerzoden, bij het Munnikenland of in de Mars bij Lienden. De schaarse hoge grond is eveneens van waarde, zoals de rivierduinen van Persingen, Bergharen en de stuwwal van Nijmegen. Van internationaal belang zijn de zeldzame donken in de Alblasserwaard, zoals bij Donk, Schonenburg en Hoog Blokland.